Matka reprodukcyjna, użytkowa czy zarodowa?
Bez wątpienia wielu pszczelarzy zastanawia się, jaki rodzaj matki pszczelej będzie najlepszy dla ich pasieki.
Sprawa nie jest tak jednoznaczna, a odpowiedź na to pytanie zależy od co najmniej kilku czynników. Wyróżniamy bowiem matkę reprodukcyjną, użytkową oraz zarodową. Każda z nich ma w pasiece inne zadanie i to od indywidualnych oczekiwań każdego hodowcy zależy, na jakie rozwiązanie najlepiej będzie się zdecydować.
Mimo, iż pszczoły żyjące w tej samej pasiece tworzą jedną zorganizowaną społeczność, to jednak poszczególne rodziny pszczele mogą gromadzić bardzo różne ilości miodu oraz pyłku. W skład tejże rodziny wchodzą robotnice, trutnie oraz królowa, czyli matka pszczela. W tym miejscu na uwagę zasługuje rodzina rasy Carnica, która w szczycie swego rozwoju może liczyć nawet kilkadziesiąt tysięcy osobników. Oczywiście najważniejszym ogniwem jest matka pszczela, która jest jedna dla całej rodziny. Jej zadaniem jest składanie jaj, z których wylęgają się robotnice i trutnie. To od jej genów jest uzależnionych bardzo wiele czynników, takich jak na przykład miodność, plenność oraz odporność na choroby. Nie jest żadną tajemnicą, że matka pszczela odgrywa kluczową rolę w prowadzeniu pasieki, dlatego jej wybór powinien być dogłębnie przemyślany.
Matka reprodukcyjna – charakterystyka
Matka reprodukcyjna to pszczoła o znanym i udokumentowanym pochodzeniu, zarówno ze strony matecznej, jak i ojcowskiej. Pochodzi ona od matki hodowlanej (zarodowej). Zadaniem matek reprodukcyjnych jest wychowanie matek użytkowych. Charakteryzują się one szybkim tempem rozwoju oraz możliwością uzyskania od nich wysokich zbiorów miodu przy stosunkowo niewielkim nakładzie pracy. Matki pszczele reprodukcyjne (podobnie jak użytkowe) stanowią dużą wartość dla całej pasieki. Odznaczają się niską ceną, przez co ich pozyskanie do hodowli nie jest obciążające dla pasieki.
Potomstwo matek hodowlanych jest poddawane ocenie stacjonarnej oraz terenowej. Tylko w ten sposób możliwe jest uzyskanie wpisu do ksiąg hodowlanych. Jak się okazuje, kluczowe znaczenie ma w tym przypadku ocena terenowa, ponieważ najlepsze wyniki matki hodowlanej są bezwartościowe, jeśli nie przekazuje ona swoich najlepszych cech potomstwu. Powoduje to, że głównym zadaniem matek nie jest w tym przypadku produkcja towarowa (pyłku i miodu), ale bardziej produkcja rodzin.
Właśnie to jest kluczowym zadaniem hodowców - prowadzenie selekcji i utrwalanie istotnych cech pszczół, które są dziedziczone i przekazywane następnemu pokoleniu.
Matka użytkowa - czym właściwie jest?
Matka użytkowa to najprościej rzecz ujmując córka marki reprodukcyjnej. Jest ona przeznaczona tylko do pasieki towarowej, bowiem charakteryzuje się wieloma cechami istotnymi z punktu widzenia pszczelarza. Matki użytkowane znajdą więc swoje zastosowanie przede wszystkim w pasiekach specjalizujących się w produkcji miodu. Znajdujące się tam pszczoły odziedziczyły cechę wysokiej miodności. W pasiece, w której pozyskiwany jest propolis najlepsze będą pszczoły mocno kitujące, natomiast w pasiekach hobbistycznych kluczowe znaczenie będzie miała łagodność osobników.
Mówiąc o matkach użytkowych wyróżniamy matki nieunasiennione, naturalnie unasiennione bez sprawdzonego czerwienia oraz naturalnie unasiennione ze sprawdzonym czerwiem.
Matka użytkowa nieunasienniona
Matka nieunasieniona, to taka, która nigdy nie wykonywała lotów godowych. W zdecydowanej większości przypadków pszczelarz odbiera ją w dniu jej urodzenia. Tego typu matki unasienią się w sposób naturalny, wobec czego na wartość rodzin pszczelich będą miały wpływ trutnie pochodzące z pobliskich pasiek o nieznanym pochodzeniu oraz walorach użytkowych. Tak zwany efekt matki spowoduje jednak, że jej genotyp zostanie przekazany całej rodzinie pszczelej.
Możliwe więc będzie zaobserwowanie walorów użytkowych wybranej przez nas linii hodowlanej, z której dana matka pochodziła. Co ciekawe, jeśli w okolicy znajdą się trutnie pochodzące od matek selekcjonowanych, wartość użytkowa tych nowo poddanych, które będą się unasieniać w naszej pasiece, będzie jeszcze lepsza.
Matka unasienniona naturalnie
Matki unasiennione naturalnie to takie, które od czasu rozpoczęcia czerwienia przebywały w ulikach weselnych lub w odkładach w pasiece u hodowcy. Ponieważ to hodowca bierze na siebie trud opiekowania się matkami w okresie ich latencji (okres od unasienienia do rozpoczęcia składania jaj), jej koszt jest wyższy od matek nieunasienionych.
Matka unasienniona sztucznie
W przypadku matek unasiennionych sztucznie celem hodowcy jest uzyskanie matek, u których możliwe będzie
zaobserwowanie efektu heterozji. Najprościej rzecz ujmując chodzi o to, by pokolenia potomne charakteryzowały się większą niż u rodziców wydajnością pracy, witalnością oraz znacznie lepszym przystosowaniem do zmiennych warunków środowiskowych. W ofertach sprzedaży zazwyczaj można spotkać dwa rodzaje matek: bez sprawdzonego czerwienia oraz ze sprawdzonym czerwieniem.
Jak pokazują badania, to matki użytkowe sztucznie unasiennione są bardziej pożądane przez hodowców. W pracy hodowlanej mamy do czynienia z bardzo dużą zmiennością, czyli z występowaniem różnic w obrębie cech jednego lub wielu osobników tego samego gatunku. W efekcie nie ma dwóch identycznych osobników. Zadaniem hodowcy jest w tym przypadku kontrolowany dobór, czyli sztuczne unasienienie matek selekcjonowanych nasieniem trutni z przekazującymi na potomstwo swoje najbardziej wartościowe cechy użytkowe odpowiedzialne za miodność.
Matka zarodowa
Ostatnim typem matek w pasiekach jest matka zarodowa. Specjalizuje się ona w produkcji najbardziej wartościowych pod względem hodowlanym matek. Matka zarodowa rodzi się jako matka reprodukcyjna, a swoje najważniejsze cechy osiąga dopiero w drugim roku życia. Królowe tego typu są wykorzystywane przede wszystkim do odnawiania grupy selekcjonowanej, co powoduje, że raczej nie spotyka się ich w obrocie handlowym. Córki matki zarodowej z chwilą kontrolowanego unasieniania ich przez trutnie są zaliczane do kategorii matek reprodukcyjnych.